Hemzada-hatun bint Kaya, prvi poznati šejh Gaziler tekije

Od današnje Vječne vatre pa sve do potoka Koševa do četvrte decenije 16. stoljeća odranije su se nalazili samo turbe Ajni-dede i Šemsi-dede te Gaziler tekija, kasnije poznata i pod imenom Hasan-begova tekija. U gotovo svim dosadašnjim radovima o ovoj tekiji navodi se da je ime Gaziler dobila ime po tome što se nalazila na drumu koji se tada zvao Gaziler yolu (Put gazija ili Put heroja). Međutim, to se može razumjeti i potpuno drukčije, da tekija nije dobila ime po putu, nego put po tekiji.

Naime, izrazom Gaziler yolu htjelo se reći da je to put koji vodi do harema s mezarevima gazija Ajni-dede i Šemsi-dede. Iz toga se može zaključiti da je svijet odavnina zijaretio njihove mezareve i da su oni poštovani kao kultna mjesta (ziyaret-gah). U četvrtoj deceniji 16. stoljeća oko Gaziler tekije, s obje strane potoka Koševa, počelo se razvijati novo naselje. Tu je, nešto prije 1538. godine, posljednji Gazi Husrev-begov ćehaja Kemal-beg podigao svoju džamiju, medresu i imaret, oko kojih se razvila Kemal-begova mahala.

Kao prvi poznati šejh Gaziler tekije do sada se navodio hadži Ramazan. On se spominje u originalnom sudskom dokumentu od 13. ševvala 973. (12. maja 1566.) godine. Iz njega se vidi da je šejh Ramazan otišao na hadž i da stanovnici Ali-pašine mahale mole Šeriatski sud da za vekila tekije postavi Mehmeda ibn Turaliju, koji bi odsutnoga šejha zastupao do njegova povratka s hadža. Kao kefili (jamci) za Mehmeda ibn Turaliju navedeni su Ferhad ibn Mustafa i Memi ibn Ferhad iz Ali-pašine mahale.

Daljim istraživanjem biografije šejha hadži Ramazana, pouzdano se može utvrditi da je on sin nekog Osmana i da ga je za vekila Gaziler tekije u prvoj dekadi mjeseca redžepa 964. (između 9. i 18. maja 1557.) godine, dakle, tri godine prije nego što je Ali-pašina džamija bila podignuta, preko svojih zastupnika, hadži Mahmuda ibn Alije i Mahmuda ibn Hizra, postavio niko drugi do njegova vjenčana žena Hemzada-hatun bint Kaya, te da je još tada nosio titulu hadžije. Iz trećeg dokumenta, iz istog mjeseca i iste godine, vidi se da su hadži Ramazan i njegova žena Hemzada-hatun svoju zajedničku kuću s baščom i pripadajućim objektima u Kečedži Sinanovoj (Bakarevoj) mahali prodali Kurdu Aliji i Kasimu, sinovima nekoga Sulejmana za 1.100 akči. U dokumentu se dalje navodi da je kuća bila pod godišnjom mukatom, tj. da je bila podignuta na zemljištu nekog vakufa, uz obavezu plaćanja godišnje zakupnine od 15 akči.

Gaziler tekija, barem u ranom periodu, najvjerovatnije je pripadala istom derviškom redu kojemu su pripadali Ajni-dede i Šemsi-dede. O kojem redu je riječ najbolji odgovor bi mogla pružiti biografija prvog poznatog šejha ove tekije, gore spomenute Hemzade-hatun. Nažalost, njeno ime nismo uspjeli pronaći u silsili (rodoslovlju) šejhova ni jednoga reda. Sve što se o njoj pouzdano zna jeste da je sredinom maja 1557. godine živjela u Sarajevu, da je bila vjenčana supruga hadži Ramazana, da ga je ona postavila za svoga vekila u Gaziler tekiji i da su te godine prodali kuću u Kečedži Sinanovoj mahali. Izgleda da se te godine u njenom životu desilo nešto krupno. Ili se razboljela, pa na samrtnoj postelji za vekila tekije postavila svoga muža, ili se odselila iz Sarajeva. Prodaja kuće ide u prilog ovoj drugoj pretpostavci. Možda je riječ o Skoplju, gdje je iste godine djelovala ženska tekija pod imenom Anebadži?

Ovome redu najvjerovatnije je pripadao i gore spomenuti Hasan-beg, po čijem imenu se Gaziler tekija naziva i Hasan-begovom tekijom. Tekija je po njemu dobila ime zato što ju je on obnovio i za nju uvakufio po jednu bašču i njivu. Hasan-begov vakuf, u blizini tekije, spominje se u dokumentima iz 1565. godine. Budući da njegova vakufnama do danas nije pronađena, a možda ni sačuvana, ne može se pouzdano utvrditi ko je on bio. Po svoj prilici, riječ je o Ali-pašinom bliskom rođaku, koji je iza njega naslijedio ogromno bogatstvo. Njegovo ime spominje se u Ali-pašinom testamentu iz treće dekade mjeseca zu-l-hidžeta 964. (između 24. oktobra i 2. novembra 1557.) godine. U njemu Ali-paša svome nasljedniku Hasan-begu (koji nikako nije mogao biti njegov sin, jer je bio hadum), ostavlja u emanet da nakon njegove smrti, iz njegovog ukupnog imetka, izdvoji jednu trećinu i od nje, tamo gdje bude ukopan, podigne džamiju, odredi dovoljno sredstava za murteziku (službenike džamije) i ostale potrebe, te da 20.000 akči pošalje za njegove vakufe u Čataldži.

Za izvršioca oporuke (vas-i muhtara) Ali-paša je odredio svoga drugog rođaka i ćehaju Kasima. Osim džamije i medrese u Čataldži, Ali-paša je podigao džamiju, medresu i hamam u Diyarbekru i više zadužbina u Istanbulu i Yedrenama. Turski izvori (TDV Islam Ansiklopedisi) navode da je Ali-paša porijeklom iz Albanskog Beograda (današnjeg Berata) na jugu Albanije. Prema tome, on nije identičan s Ali-pašom, sinom Radošina, unukom Vučine i praunukom Ostoje iz sela Drozgometva (danas u općini Hadžići), kako se kod nas često navodi.

Iz gore navedenog, ne može se pouzdano utvrditi kojem je derviškom redu u početku pripadala Gaziler tekija u Sarajevu. Što se tiče natpisa na Ajni-dedeovom nišanu da je bio nakšibendija, njega treba prihvatiti s rezervom, jer su nišani podignuti mnogo kasnije. O tome je, u svome radu pod naslovom Nekoliko nevjerodostojnih natpisa u Sarajevu, pisao rahmetli Mehmed Mujezinović (vidi: Naše starine, II, str. 219).

Pouzdano se zna da je Gaziler tekija od osme decenije 17. stoljeća pa sve do izmještanja nišana, prilikom izgradnje Higijenskog zavoda 1950. godine, pripadala kadirijskom redu. Prvi poznati šejh koji je u Gaziler tekiji vodio zikr po kadirijskom usulu bio je Visočanin, šejh Osman-efendija Šugli, sin Ahmedov. Rođen je u Visokom oko 1645. godine. Ovaj svestrano obrazovani šejh bio je muderris, hatib, vaiz, pjesnik, pisac naučnih djela, hroničar, kaligraf, prepisivač i prevodilac. Pisao je na arapskom, turskom i perzijskom jeziku, a idžazet je dobio od Šerif-efendije, šejha Tophane u Istanbulu. Sačuvano je više njegovih djela, od kojih jedno i u autografu, koji se danas nalazi u Istorijskom arhivu Sarajevo. Naslovnu stranu njegova prijepisa Gulistana šejha Sadija u svojoj knjizi “Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918.” na strani 123 objavio je Hajrudin Ćurić. Šejh Osman Šugli umro je u Sarajevu 15. muharrema 1127/21. januara 1715. godine. (Vidi opširnije: Anali GH biblioteke, broj XXXII, str. 7-33).

Dvadesetak dana poslije Šuglijeve smrti, hadži Alija-efendija, sin hadži Mustafa-efendije iz Sarajeva poslao je molbu šejhu kadirijske tekije u Solunu da mu izda idžazet, kako bi u Gaziler tekiji mogao zamijeniti umrlog šejha Šuglija. U njegovoj molbi se kaže: “Gore navedeni hadži Alija iz Sarajeva moli da mu glavni šejh kadirijskog reda u Solunu izda mušir i muhbir-namu za vršenje šejhovske funkcije istog reda u maloj tekiji kadirija koja se nalazi uz turbeta Ajni-dedea i Šemsi-dedea kraj džamije Hadim Ali-paše još od doba Fetha. U blizini džamije Hadim Ali-paše u Sarajevu su pokopana dvojica evlija i to još od doba Fetha, a to su šehidi Ajni-dede i Šemsi-dede. Božijom odredbom, njihova časna turbeta su postala mjesta koja je svijet posjećivao (zijaret-gah), a pripadnici osnivača kadirijskog tarikata Abdulkadira Gejlanije imali su svoju malu tekiju, gdje su na kadirijski način izvodili zikr. Godine 1109. (1697) podli Nijemci su sve uništili i pretvorili u pepeo. Samo su ta dva turbeta ovih časnih ljudi ostala. Prema dozvoli (idžazetu) šejha Tophane u Istanbulu, do sada je šejh ove tekije bio šejh Šugli Osman-efendija, ali je on umro, pa su svi derviši koji pripadaju ovome tarikatu lišeni mogućnosti da obavljaju zikr. Svi ostali šejhovi iz ovih krajeva, koji imaju za to dozvolu, složili su se da se ta dužnost povjeri ovom jadnom siromahu.

Ako se glavni šejh složi, ovaj siromah moli da mu se izda dozvola (idžazet). Šejh Šugli je umro u ponedjeljak, 15. muharrema 1127. (21. januara 1715.) godine. Ovo je napisano početkom safera 1127. (između 5. i 14. februara 1715.) godine.” (Prijepis molbe je preuzet iz Zbornika Bosanskih Memorijala Abdulaha Drnišlije, u prijevodu rahmetli Abdulaha Polimca).

Da je ova molba bila uvažena i da je hadži Alija bio postavljen za šejha Gaziler tekije u Sarajevu,vidi se po tome što se 29. ševvala 1139. (18. juna 1727.) godine, s titulom šejha, pojavljuje kao svjedok na Šerijatskom sudu u Sarajevu, prilikom podjele ostavine iza umrle pašinice Hatidže, kćerke Šahin-paše s Glasinca (vidi Sidžil IV, u GHB, str. 2). On je bio živ 22. zu-l-kadea 1140. (29. juna 1728.) godine, jer se tada pojavljuje kao jedan od nasljednika iza umrle mu kćerke Ummihane, koja je bila udata za Husein-bašu, sina Muhamed-baše iz Kalin hadži Alijine mahale u Sarajevu. Od kćerke Ummihane imao je unuke Aliju, Ibrahima, Saliha i Abdulaha i unuku Afifu (vidi Sidžil IV, u GHB, str. 28).

O kasnijim šejhovima Gaziler tekije tokom 18. i 19. stoljeća u sidžilima Gazi Husrev-begove biblioteke ima još dosta podataka, od kojih neki nisu ni objavljeni. Posljednji šejh ove tekije bio je Muhamed-efendija Potogija. Tekija i turbe Ayni-dedea i Šemsi-dedea su porušeni 1950. godine, prilikom izgradnje Higijenskog zavoda. Tom prilikom su izmješteni samo nišani ovih gazija, šehida i šejhova, ali ne i njihovi mezari. U ime Islamske zajednice, u najvećoj tajnosti, poslove na izmještanju nišana Ajni-dedea i Šemsi-dedea nadgledao je hafiz Mustafa-efendija Varešanović. Među sarajevskim muslimanima i danas se prepričava kako su se tom prilikom dešavale neke čudne stvari (kvarovi mašina, povrede i smrtni slučajevi učesnika na ovim poslovima).