Konzervacija – restauracija papira nekada i danas

Konzervacija – restauracija papira nekada i danas

GHB biblioteka posjeduje u svojim Fondovima veoma rijetke rukopise, štampane knjige na orijentalnim jezicima i periodiku. Rukopisima je potrebna posebna pažnja jer su pisani, odnosno prepisivani ručno, pošto je u to vrijeme, kada su nastali, prepisivanje bilo jedini način umnožavanja knjiga. Pisani su na ručno izrađenom papiru, pisalo se mastilom i ukrašavani su iluminacijama. Nosilac svih fondova GHB biblioteke je papir.

Papir ili
hartija je tanko, pljosnato, kontinuirano tkivo, načinjeno od isprepletenih
vlakana biljnog porijekla. Najstariji neposredni prethodnik papira je papirus,
i sam naziv papir se vezuje za pojam biljke papirus – Cyperus papyrus, koja
raste uz rijeku Nil, od koje su se pravili listovi za pisanje. Osim što su
drevni Egipćani proizveli prvu podlogu za pisanje, od njih potječe i prva
konzervacija, odnosno zaštita papirusa kao nosioca. Papirus je radi zaštite od
insekata premazivan biljnim ekstraktima, i to je jedan od najstarijih metoda
zaštite.

Također,
preteča papira bio je i pergament. Porijeklo pergamenta je Pergamon (grč.
Pergamenon
), grad u Maloj Aziji, koji se nalazio u današnjoj Turskoj, nedaleko
od Bergama. Jedan od gradova, poznat u antičkom svijetu po svojoj biblioteci,
koja je u helenističkom periodu obuhvatala oko 200.000 svitaka. Pojava
pergamenta je vezana za anegdotu: U vrijeme vladavine pergamskog kralja
Eumenesa u II veku p.n.e. (197.-158./9.g.p.n.e.), faraon Ptolomej Filadelf
stavio je zabranu na izvoz papirusa kao izrazito dragocjenog. U želji da
proširi svoju biblioteku, kralj Eumenes morao je pronaći zamjenu papirusu. Rješenje
podloge za pisanje našli su u preradi životinjskih koža, pergamentu, materijalu
koji je bio u upotrebi od II veka p.n.e. pa do kasnog srednjeg veka, kada ga u
Evropi zamenjuje papir.

U srednjem
vijeku su veliku opasnost za papir predstavljali insekti i glodari. Tada su se
u bibliotekama prvi put radile i restauracije dijelova koji su nedostajali, a
koji su i doslikani i prepisani.

Krajem
XVIII vijeka Francuz Jean-Antoine Chaptal je dao uputstva za bijeljenje estampi-hlornom
kiselinom i svoj je metod podnio na odobrenje Akademiji nauka u Parizu. Godine
1797., Italijan Fabroni napisao je uputstva za hemijsku borbu protiv insekata,
i svoj način rada je podnio na odobrenje Akademiji nauka u Firenci.

Početkom XIX
veka obavljali su se razni konzervatorski tretmani na papiru za koje se
vremenom uspostavilo da nisu bili dobri. Papir je požutio ili potamnio, ili mu
se povećala krhtost, i papir je propadao mnogo brže nego prirodnim procesom
starenja.

Međutim
organiziranog i naučnog prstupa nije bilo sve do 1898. g. kada je sazvana prva
međunarodna konferencija u Sent Galenu. Ona je kao rezultat imala uvođenje
novih metoda konzervacije pomoću prirodnih i vještačkih supstanci. Pored
acetilceluloze upotrebljavali su se još i benzilceluloza i celofan, koji je ljepljen
posebnim ljepilom. Korišćeno je i više vrsta smola i voskova, karnauba i
pčelinji vosak. Čuvanje papira između dva stakla koja su spojena kanada-balsamom
bila je metoda zaštite, također široko u upotrebi, ali u slučaju razbijanja
stakla došlo bi i do cijepanja papira, pa je i ovaj metod napušten.

Rusi su
tridesetih godina XX vijeka, počeli da se bave izučavanjem uzroka oštećenja
papira. Godine 1937./8. osnovali su prve labaratorije za konzervaciju i
restauraciju papira pri Akademiji nauka u Petrogradu i u Moskvi pri glavnom
arhivu MVD, a 1944. god. i pri Narodnoj biblioteci V.I. Lenjina.

Bibliotekari
i arhivisti u Americi bili su prvi koji su insistirali na organizovanoj zaštiti
papira. U Vašingtonu, u Kongresnoj biblioteci 1900. g. otvorena je
knjigoveznica, između ostalog i sa zadatkom da radi na restauraciji oštećenog
fonda. Tokom vremena razvijali su se novi metodi rada, tako da danas Kongresna
biblioteka ima veoma dobro organizovanu službu zaštite i konzervacije.

Postoje i
međunarodne organizacije koje se bave problemima i unapređenjem konzervatorske
službe i izdavanjem časopisa iz ove oblasti. Jedna od najpoznatijih
organizacija za konzervaciju papira jeste IPC – Institut za konzervaciju papira
u Londonu.

Savremeni
metodi konzervacije papira

Pod
konzervacijom papirnih nosilaca podrazumijevamo sve mjere izvedene na papirnom
materijalu koje su preduzete radi saniranja bilo kakvih oštećenja na njima, a
koje produžavaju njihov vijek trajanja, usporavaju prirodno starenje, ili ih
štite od raznih vrsta oštećenja. Te mjere su precizno definisane u standarde
koje je razvio ICCROM u saradnji sa UNESCO-om i odnose se na zgradu, na depo i
uvjete u depou u kojima se čuva građa, prvenstveno se misli na klimatske uvjete,
vitrine, rasvjetu, rukovanje sa objektima i slično.

Pod
restauracijom se podrazumijevaju svi postupci kojima se obnavlja izvorni izgled
djela. Tokom vremena, po laboratorijama je izvršena selekcija starih i uvođenje
novih metoda konzervacije. Kada će koji metod biti primijenjen, zavisi od samog
djela, od vrijednosti materijala, od stepena oštećenja i kvalitete papira od
koje je objekat izrađen, i da li se on konzervira zbog svoje kulturno-historijske
ili estetske vrijednosti.

Umjetničko
djelo, kao svjedok epohe koja prolazi, traži da mu se ostavi njegov historijski
aspekt, poštujući tri pravila savremene restauracije: čitljivost, postojanost i
reverzibilnost.

Čitljivost
djela je neophodna za zadovoljstvo gledalaca, ona traži da se rade retuši, ali
ograničeni na oštećenja, koji se mogu utvrditi laboratorijskom analizom, ili
posmatranjem golim okom izbliza, ali ne i iz daljine. Restauratorski i metodi
konsolidacije moraju biti izvedeni tako da ne mijenjaju izgled djela.

Postojanost
upotrijebljenih materijala je osnovna. Materijale koji su provjereni vjekovima,
sve više zamjenjuju savremeni materijali, za čije je provjeravanje i ocjenu
potrebno određeno vrijeme.

Reverzibilnost
je savremen zahtjev. Sva donijeta rešenja su privremena, ona produžavaju život
djela, ali ga ne čine vječnim, kako su smatrali restauratori XVIII i XIX vijeka.
Savremeni koncept restauracije podrazumijeva da svi dodati materijali u svakom
momentu mogu biti uklonjeni bez rizika za originalno djelo. Međutim ova reverzibilnost
je moguća kada su u pitanju materijali ili retuši, ali često je nemoguća kada
je u pitanju čišćenje bojenih slojeva, stanjivanje papirnog nosioca, ili
skidanje lakova, ostataka ljepila itd.

Poznata je
čuvena izreka jednog od najvećih teoretičara i praktičara konzervacije –
restauracije, Cesarea Brandija, koji na vrlo jednostavan način nudi
razumijevanje principa restauracije: ”Skinuti što je više moguće onoga što su
čovjek i vrijeme mogli nanijeti na jedno djelo, a dodati što je manje moguće.”

Piše: Mr.
Madžida Smajkić