Gazi Husrev-begova bibliotekana pragu 21. vijeka

Gazi Husrev-begova bibliotekana pragu 21. vijeka

Gazi Husrev-begova biblioteka osnovana je vakufnamom osmanskog namjesnika u Bosni i Hercegovini datiranom 8. januara 1537. kojom je osnovana njegova medresa. Vakif je tada odredio da novac koji pretekne od gradnje medrese bude namijenjen za kupovinu knjiga koje će služiti učenicima medrese. Ova činjenica skreće nam pažnju na tri važne islamske ustanove: medresa, vakuf i biblioteka.

Medresa, vakuf i biblioteka

Medrese su bile glavne obrazovne institucije u muslimanskim
zemljama. Ove obrazovne ustanove nastale su oko džamija i u Osmanskoj državi
činile su dio velikih vjerskih, školskih i socijalnih kompleksa (kulliye). Ti
kompleksi su, pored džamije, uključivali medresu, sobe za učenike, odnosno
studente, biblioteku, javnu kuhinju (imaret) i druge objekte. Po svom konceptu,
načinu naučavanja i opštoj ulozi u društvu, medrese predstavljaju preteče
koledža (colleges) na Zapadu, kako je to pokazao u više svojih radova poznati
autor George Makdisi.

Vakufi su dobrotvorne fondacije koje imaju svoje konceptualno
utemljenje u Kur’anu, praktični oblik u Sunnetu, a pravno-tehničku razradu u
islamskom pravu. Vakufi su dobra koja je njihov vlasnik izuzeo iz pravnog
saobraćaja i zavještao za neku dobrotvornu svrhu. Ustanova vakufa se zasniva na
razlikovanju suštine stvari i njenih prihoda. Suština stvari mora biti očuvana
”dok traje nebesa i zemlje” a prihodi stvari se troše za široko definisane
dobrotvorne ciljeve. Vakufi imaju svojstvo pravnog lica, njima upravlja
upravnik (mutevelija) prema odredbama sadržanim u dokumentu o osnivanju
(vakufnama) a rad vakufa nadzire poseban nadzornik (nazir), odnosno sudija
(kadija) tog mjesta. Predmet uvakufljenja mogle su biti stvari i prava, koja su
prema propisima islamskog zakona, dozvoljena biti u vlasništvu muslimana. Vrlo
rano u muslimanskoj historiji kao predmet uvakufljenja pojavile su se knjige,
prvenstveno prepisi vjerskih knjiga, a zatim i djela iz drugih oblasti nauke.
To je postalo pravni osnov za nastanak biblioteka u muslimanskom svijetu.

Tokom historije u muslimanskom svijetu je postojalo nekoliko vrsta
biblioteka: džamijske, privatne, javne i školske, odnosno univerzitetske. Prva
vrsta biblioteka se razvila uz džamije i te biblioteke su sadržavale vjerske
tekstove i knjige iz raznih oblasti islamskih nauka. Drugu vrstu su
predstavljale biblioteke koje su osnovali pojedinci za svoje lične potrebe.
Treću vrstu predstavljaju biblioteke otvorene opštoj javnosti. U ovim
bibliotekama bili su zaposleni bibliotekari i prepisivači. Četvrtu vrstu čine
biblioteke ustanovljene uz obrazovne ustanove različitog nivoa (kuttab,
medresa, džami’a), odnosno mektebe, medrese i univerzitete. Ova praksa,
razvijena u islamskim državama emevijske
i abasijske dinastije, nastavljena je i u Osmanskoj Carevini.

Gazi Husrev-begova bioblioteka je od samog svog početka bila dio
ovog trougla. Osnovana je putem vakufname, posjedovala knjige koje su bile
uvakufljene i bila vezana za medresu. Gazi Husrev-begova medresa je u osmanskoj Bosni i Hercegovini
predstavljala visoku obrazovnu i naučnu instituciju. Klasični osmanski
obrazovni sistem bio je utemljen na kompetentnim nastavnicima, njihovim utvrđenim
platama i standardizovanim udžbenicima. Status Gazi Husrev-begove medrese
varirao je kroz historiju i kretao se izmedju Sahna, medresa najvišeg ranga,
medresa od 60 akči i medresa od 50 akči. Medrese ovog nivoa u osmanskom
obrazovnom sistemu davale su nastavnike i sudije, što znači da je bilo riječ o
visokoj obrazovnoj instituciji.Pošto su takve medrese koristile standardizovane
udžbenike, pretpostaviti je da je veći broj takvih udžbenika činio okosnicu
najranijeg knjižnog fonda biblioteke.

Tako je Gazi Husrev-begova biblioteka započela svoj život kao
školska biblioteka. Njena glavna funkcija je bila da podržava nastavni proces u
medresi. Osim toga bila je i centar za prepisivanje rukopisa i naučnih
diskusija. Vremenom će se ova biblioteka transformisati u javnu biblioteku i
biće otvorena za zainteresovanu javnost. Pošto se medrese viskog ranga na
prostorima nekadašnje Osmanske Carevine smatraju pretečama univerziteta,
opravdano je da se i Univerzitet u Sarajevu u pogledu svoje historije veže za
Gazi Husrev-begovu medresu i biblioteku i kao godinu svog osnivanje uzme 1537.

Bogati knjižni fond

Knjižni fond Gazi Husrev-begove biblioteke je rastao tokom
vremena. Pojedinci iz cijele Bosne i Hercegovine uvakufljavali su knjige za ovu
biblioteku. Sa rastom knjižnog fonda rastao je i njen značaj. Kada je u drugoj
polovini 19. vijeka sačinjen popis fonda biblioteke on je sadržavao 1067 knjiga
odnosno 1218 naslova. Te knjige pripadale su svim oblastima islamskih nauka ali
i medicini, historiji, književnosti, astronomiji itd. Danas ovaj fond uključuje
10500 naslova rukopisa koji sadrže oko 20 000 tekstova, oko 35 000 štampanih
knjiga na istočnim i zapadnim jezicima, dokumente, zbrike fotografija, postera
i letaka, arhivski materijal Islamske zajednicei muzej. Knižni fond Gazi Husrev-begove biblioteke posebno je dobio na
značaju nakon uništenja znatnog dijela fondova Nacionalne i univerzitetske
biblioteke BiH i Orijentalnog instituta tokom agresije.

Značaj za BiH, Balkan i Evropu

Po svom fondu Biblioteka je značajna za Bosnu i Hercegovinu, Balkan
i Evropu. Značaj za Bosnu i Hercegovinu se ogleda u tome da je bibliotečka zbrika islamskih rukopisa i osmanskih
dokumenata najveća u našoj zemlji. Rukopisi i dokumenti iz različitih
biblioteka i privatnih kolekcija danas su pohranjeni u Gazi Husrev-begovoj
biblioteci. U tom smislu Biblioteka je čuvar kolektivne memorije Bošnjaka i
ostalih gradjana Bosne i Hercegovine. U ovoj funkciji Biblioteke, pred
rukopisne zbirke važna je zbirka dokumenata iz osmanskog perioda. Bez ove zbirke
u koju spadaj, na primjer, protokoli (sidžili) šerijatskih sudova nemoguće je
napisati jednu sveobuhvatnu historiju Bosne i Hercegovine. Isto tako se može
reći da se bez Arhive Islamske zajednice koja se čuva u Gazi Husrev-begovoj
biblioteci ne može napisati jedna historije ove zajednice.

Biblioteka je značajna i za širi region Balkana. Ovaj region, koji
je u osmanskom periodu bio jedinstven kao Rumelija ili Osmanska Evropa, a u 19.
i 20. vijeku pocijepan na brojne medjusobno suprotstavljene nacionalne države,
svojom viševjekovnom historijom je vezan za Osmansku državu. U toj državi
osmanske vlasti su komunicirale na regionalnom nivou, postojala je slobodna
cirkulacija ljudi, materijalnih dobara iideja tako da u dokumentima koji se čuvaju u Biblioteci saznajemo o
dogadjima u Beogradu, Užicu, Čačku, Skoplju, Sofiji, Kavali, Edirni itd.

Biblioteka je značajna i za Evropu zbog svoje bogate kolekcije
islamskih rukopisa i arhivske gradje. U Evropi postoje brojne biblioteke s
islamskim rukopisima i dokumentima. Ti rukopisi su preuzeti iz bivših kolonija
evropskih zemalja, otkupljeni ili
pribavljeni na druge načine. U svakom slučaju to je bila baština naroda koji su bili pod evropskom vlašću. U
Gazi Husrev-begovoj biblioteci situacija je drugačija: islamski rukopisi
nastali su u Bosni i Hrecegovini ili regionu kao dio žive tradicije
muslimanskih naroda ili su pribavljeni tokom kontakata Bošnjaka sa drugim
muslimanskim narodima. Veza izmedju islamske baštine i muslimanskog naroda koji
je čuva je neprekinuta i živa. Islamski rukopisi nisu muzejski artifakti već
dio tradicije koja još živi. Na taj način, evropski istraživači islamskog
nasljedja u Gazi Husrev-begovoj biblioteci nalaze islamsku baštinu u svom
prirodnom okruženju.

Karakter i aktivnosti Gazi Husrev-begove biblioteke

Karakter Gazi Husrev-begove biblioteke proizilazi iz karaktera
njenih fondova i korisnika. Fondovi uključuju rukopise, arihivske dokumente,
knjige i periodiku a korisnici se kreću od naučnika preko studenata do opšte
publike. Zbog toga je Gazi Husrev-begova biblioteka spoj istraživačke
biblioteke, arhiva i opšte biblioteke.

U pogledu rukopisa Gazi Husrev-begova biblioteka je vršila
sljedeće aktivnosti:

-pribavljanje i očuvanje rukopisa,

-klasifikacija i katalogizacija,

-publikacija rijetkih rukopisa i kataloga,

-pružanje informacija o rukopisima zainteresovanim istraživačima

-digitalizacija rukopisa.

U pogledu arhivske gradje Biblioteka je vršila sljedeće
aktivnosti:

-pribavljanje arhivske gradje,

-osiguravanje pristupa arhivskoj gradji,

-očuvanje

-korištenje arhivske gradje.

Ono što bi ubuduće trebalo razviti u ovom pogledu je razvijanje
programa upoznavanja javnosti s arhivskom gradjom pohranjenom u Biblioteci
(reach-out programs).

U pogledu štampanog fonda Biblioteka je vršila njegovo obogaćivanje
pribavljanjem knjiga i periodike.

Gazi Husrev-begova biblioteka nije se u prošlosti ograničila samo
na čuvanje knjižnog fonda i pružanje usluga korisnicima. Osim toga,i njeni
zaposlenici su se bavili i naučno-istraživačkim radom. O tome svjedoči časopis Anali Gazi Husrev-begove biblioteke,
koji je počeo izlaziti 1972, te brojna posebna izdanja.

Status i funkcije Gazi Husrev-begove biblioteke

Gazi Husrev-begova biblioteka je ustanova Islamske zajednice
otvorena za pružanje usluga cijelom bosanskohercegovačkom društvu i
inostranstvu. Kao takva ona nastavlja funkciju islamskih zadužbina-vakufa-
kojim su se osnivači približavali Uzvišenom Bogu čineći dobara Njegovim
stvorenjima. U tom smislu, Gazi Husrev-begova biblioteka na prvom mjestu jeste
u funkciji podrške misiji njenog osnivača- danas Islamske zajednice. Glavna
misija ove zajednice jeste briga o očuvanju islamskog identiteta njenih
članova. U vršenju te misije Islamska zajednica se pridržava Kur’ana, Sunneta,
islamske tradicije Bošnjaka i zahtjeva vremena. Gazi Husrev-begova biblioteka
je najuže vezana za islamsku tradiciju Bošnjaka. Ona čuva pisani aspekt ove
tradicije koji svjedoči o tome kako se islam razumijevao i primjenjivao kroz
historiju na ovom tlu. U tom smislu, Gazi Husrev-begova biblioteka ima blisku
vezu sa novosnovanim Institutom za
islamsku tradiciju Bošnjaka i Centrom za dijalog Vesatijja, koji propagira
tumačenje islama ”srednjeg puta”. Može se reći da Gazi Husrev-begova biblioteka
predstavlja depozitorij islamske tradicije Bošnjaka koji pokazuje dominantno
usmjerenje ”srednjeg puta” kroz cijelu historiju islama u ovoj zemlji.

Važan momenat koji utiče na status biblioteke je i njeno nedavno
pridruživanje Univerzitetu u Sarajevu. Na ovaj način uspostavljena je bliža
veza sa Univerzitetom a studenti, nastavnici i saradnici Univerziteta su
ohrabreni da koriste knjižne fondove Biblioteke i dovedu ih u blisku vezu sa
nastavno-naučnim procesom. Kaže se da jedan univerzitet čini tri elementa:
studenti, nastavnici i knjige. Knjige najviše utiču na rad nastavnika i
obrazovanje studenata. Univerzitet u Sarajevu ima svoju univerzitetsku
biblioteku. Pridruživanjem Gazi Husrev-begove biblioteke Univerzitetu
bibliotečki fond na koji se oslanja nastavno-naučni proces je ojačan a
Biblioteka je našla svoje zasluženo mjesto koje je pripada kao jednoj od
najstarijih naučnih i kulturnih institucija u Bosni i Herecegovini. To,
takodje, svjedoči i o izmijenjenoj poziciji Islamske zajednice u
bosanskohercegovačkom društvu. Od nekadašnje marginalizacije, u današnjoj
demokratskoj Bosni i Herecegovini, vjerske zajednice su odvojene ali saradjuju
sa državom radi boljeg ostvarenja svojih društvenih ciljeva.

Očekivanja od Gazi Husrev-begove biblioteke

Sa prelaskom u novu zgradu Gazi Husrev-begova biblioteka ima
odgovarajuće uslove za ostvarenje svoje misije. Ona stoji kao jedna od
frontalnih ustanova Islamske zajednice otvorenih za najširi krug korisnika. U
njenim prostorijama se istovremeno vrši obrada i izučavanje rukopisnog i
arhivskog materijala i korištenje čitaonica Biblioteke za izradu seminarskih
radova studenata Univerziteta u Sarajevu i spremanje ispita. U vremenu koje
dolazi od Biblioteke se očekuje:

Da nakon katalogizacije rukopisa nastavi sa izdavanjem važnih historijskih izvora koji se
nalaze u zbirkama Biblioteke. Takvi su, na primjer, protokoli šerijatskih
sudova koji su prvorazredni izvor ne samo za pravnu historiju Bosne i
Hercegovine nego i društevnu i kulturnu historiju ove zemlje. Dobar uzor za
ovaj projekat mogao bi biti sličan poduhvat koji je Centar za islamska
istraživanja (ISAM) proveo u pogledu sidžilla istanbulskog kadije.

Kritičko izdavanje rukopisa koji su značajni za izučavanje
islamske tradicije Bošnjaka.

Sredjivanje arhivske gradje koja se odnosi na historiju Islamske
zajednice.

Pored ovoga Biblioteka bi mogla razvijati i sljedeće aktivnosti:

Da sistematski prukuplja diplomske, magistarske i doktorske radove
koji se odnose na islam i muslimane u Bosni i Hercegovini.

Da sistematski prikuplja publikacije koje se odnose na islam na
Balkanu.

Da uspostavi poseban odsjek za bibliografiju koji bi radio na
bibliografiji tekućih publikacija o islamu na Balkanu po uzoru na Index islamicus odnosno Indeks islamske
literature.

Da sistematski prikuplja publikacije i multimedijalne zapise o
genocidu nad Bošnjacima.

Da postane depozitorij za pohranjivanje ličnih arhiva i dokumenata
bošnjačkih naučnika, političara i drugih javnih ličnostia što je neophodno za
ispisivanje historije ovog naroda i ove zemlje.

Razvoj Gazi Husrev-begove biblioteke u
svjetlu savremenih tendencija u razvoju biblioteka u svijetu

Kad se govori o budućem razvoju Gazi Husrev-begove biblioteke onda
treba imati na umu savremene tendencije u bibliote